نگاهی به راه مهم خور جناح در اسناد تاریخی

محور مواصلاتی خور جناح از مسیرهای تاریخی ایران است که خلیج فارس و بنادر شمالی آن را در ناحیه شیبکوه، با کمترین مسیر ممکن به پسکرانه های آن در جهانگیریه، لار و غیره متصل می کرد و شهر جناح که نخستین مکان در شهرستان بستک بود که راه خور به آن می رسید. با توجه به اسناد و مدارک تاریخی راه خور جناح در کنار منفعتی که برای کاروان های تجاری و مردم شهر جناح داشته، راهی پر خطر از نظر دستبرد سارقین به قافله ها نیز بوده است. سارقین در برخی از ایام در تنگ خور کمین نموده و قافله های تجاری را مورد دستبرد قرار می دادند. از سوی دیگر جنس سنگ، خاک و تخته سنگ های موجود در کوه های مسیر به گونه ای بوده که امکان ریزش کوه در برخی از مکان ها زیاد بود. به همین دلیل نیز چارپایان زیادی از کاروان ها از کوه پرت شده و گاهی سنگ های بزرگ بر اثر ریزش کوه بر چارپایان می افتاد. افرادی که همراه کاروان بودند نیز همواره مواظب بودند تا خطراتی آن ها را تهدید نکند. وجود حیوانات وحشی نیز از دیگر خطراتی بود که قافله ها را تدید می کرد.

.

راه خور جناح بین دو رشته کوه موازی قرار داشته و باد خنکی از بین دو رشته کوه در تنگ خور می وزد که دمای هوا را در تابستان های جناح نیز قابل تحمل می نماید. در صورت بارندگی های سیل آسا در برخی از موارد در درون مسیر خور جناح سیلاب هایی ایجاد می گردید که منجر به غرق شدن افراد و چاپایان می شد. با وجود این مسیر خورجناح دارای مرایای اقتصادی زیادی بود که باعث آبادانی شهر جناح و ناحیه جهانگیریه در بستر زمان می گردید. این نوشتار که با حمایت های فرهنگی شورای اسلامی شهر جناح و شهردار فرهنگ دوست و قرهیخته این شهر جناب آقای مهندس محمد جلالی به رشته تحریر در می آید در نظر دارد به اهمیت راه خور جناح از نگاه اسنادی پرداته و نشان داده شود که در دوران قدیم هم این مسیر تاریخی و منافع و معایب آن مورد توجه دولتمران بوده است. راه خور جناح منافع زیادی برای استان فارس نیز داشته است و این مسیرها از شهر جناح به طرق مختلف به شهرهای متعدد استان فارس و از جمله شهر لار وصل می گردیدند. در گذشته مسیر تنگ دلان لار و استان فارس را به بندرعباس و دریا متصل می نمود و پس از تخریب مسیر تنگ دلان، راه خور جناح نقش مهمی در تردد کالا به استان فارس داشته است. در دوره افشاریه، زندیه، قاجار و سال هایی پهلوی اول، پهلوی دوم و تا پیش از مجهز شدن مسیر بستک به بندرلنگه از راه گوچی، راه خور جناح که یک راه کاروان رو بود در تردد کالا از بنادر به پسکرانه ها و در نهایت مرکز کشور اهمیت اساسی داشت. در دوره قاجار بندرلنگه و بنادر ناحیه شیبکوه نظیر بندرچارک اقتصاد دریامحور شکوفایی داشتند و مسیر خورجناح محور اقتصادی و تجاری خلیج فارس و غرب هرمزگان کنونی به ناحیه جهانگیریه و استان فارس بود. مکاری هایی که در این مسیر کالا را از بندرچارک و دیگر بنادر به لار و گراش می بردند، بیشتر جناحی بودند. کاروان های تجاری از این مسیر همه روزه تردد نموده و در کاروانسراهای مسیر نیز اتراق می کردند. در کنار چاه دوک در بخش جنوبی شهر جناح و در مسیر خور، چارپایان خود را آب می دادند و در کاروانسرای آنجا اقامت محدودی داشتند. در آن زمان هنوز حمل و نقل کالا با چارپایانی نظیر شتر، قاطر و الاغ صورت می گرفت. اما به تدریج ماشین وارد عرصه حمل و نقل می گردید. استفاده از ماشین برای حمل و نقل کالا در مناطق کرانه ای و پسکرانه ای خلیج فارس به تدریج صورت گرفت. چون هم ماشین گران بود و هم نیاز به سوخت، تعمیر کار و غیره داشت. به همین دلیل نیز حتی پس از ورود ماشین به مناطق جنوبی ایران که افراد متمول می توانستند آن را سوار شوند، بیشتر حمل و نقل در یک مدت مشخص هنور با چارپایان صورت می گرفت. اسنادی وجود دارد که نشان می دهد راه خور جناح تا دهه سی شمسی و به عبارتی حتی تا سال ۱۳۲۷ هم کاربرد داشته است در یکی از اسناد که برای عمران و آبادانی راه خور جناح به آن پرداخته شده است، این گونه آمده است:« وزارت کشور؛ استانداری هفتم؛ فرمانداری لار؛ بخشداری بستک؛ تاریخ ۱۶/۱۲/۱۳۲۷؛ شماره ۹۵۴ در تاریخ ۱۶/۱۲/۱۳۲۷ جلسه شورای بخش با حضور آقایان امضاء کنندگان به شرح زیر تحت ریاست آقای محمد اعظم بنی عباسیان بخشدار بستک تشکیل و راجع بوضعیت خرابی تنگ خورجناح راه قافله رو مذاکره گردید. ۱- نظر باینکه تنگ خورجناح در امتداد ۱۸ کیلومتری بین دو کوه در مسیر رودخانه سیل واقع بعلاوه وسط راه کوهی بنام امبوس غالبا در اثر کوچکترین حوادث جوی یا زمینی متلاشی و با ریزش سنگ های بزرگ خطرناک و شدیدا برای عابرین و قوافل دشوار و اسباب معطلی و خسارت وارد خواهد بود و تغییر این راه لازم است که پس از بررسی و مطالعات دو سمت شرقی و غربی کوه دو طرف خور راهی که نسبته از حیث کم خرجی و صعب العبوری بهتر باشد در نظر گرفته بشرحی که بتصویب شورای بخش می رسد، هزینه آن را برآورد کرده تحت نظر کمیسیونی مرکب از اشخاص خیر اندیش و معتمدین از جناح و فرامرزان و بستک و حومه جات که بیشتر قافله روی ان ها از آنراه می باشد، جمع آوری و به مصرف ساختمان راه قافله روی جدید برسد. ۲- چون راهی که در نظر گرفته می شود و بین بخش بستک و لنگه واقع و اهالی شیبکوه و بنادر ارتباط با این راه دارند، بایستی اهالی شیبکوه نیز با اهالی بخش بستک کمک نموده و قسمت آبخیزیکه از کوه خور جناح بطرف سمت شیبکوه افتاده بسهمیه خود در ساختمان راه مزبور تشریک مساعی و همکاری نمایند. ۳-برای مطالعات و تعیین میزان هزینه ساختمان راه مستلزم آنست که آقای بنی عباسیان بخشدار بستک شخصا بجناح رفته و با تشکیل کمیسیون مرکب از معتمدین و ریش سفیدان و مخبرین محلی مطالعات و بررسی های لازم نموده وضع بهبودی و میزان هزینه ساختمان راه را بدست آورده، اقدامات مقتضی را بعمل آورند. امضاء: بخشدار بستک، بنی عباسیان؛ امضاء: رئیس آمار و ثبت احوال، رضا علی نامور؛ امضاء: رئیس دارای و اقتصادی بستک و بندرلنگه، سطوتزاده؛ امضاء: نماینده فرهنگ بستک، دانشگر؛ امضاء: عضو شورای بخش، عبدالهادی پرهیزگار؛ امضاء: عضو شورای بخش، سید احمد قتالی؛ عضو شورای بخش، عبدالواحد وجدی»( آرشیو اسناد ملی ایران، سند شماره ۰۳۵۰-۰۰۰۲۹۳-۳۵۰) این سند به خوبی نشان می دهد که راه خور جناح در آن سال ها هم مورد استفاده قرار گرفته و کاروان ها تا دهه سی و سال های بعد از آن نیز کاربرد داشته است. در جنگ جهانی دوم و قحطی متعاقب آن در جنوب ایران، بسیاری از مردم شهر جناح و منطقه بستک از همین مسیر خورجناح و به وسیله چارپایان خود را به بندرچارک رسانده و مسیر مهاجرت را در پیش گرفتند.

.

احمد مدان در کتاب گنج شایگان جناح نیز به خوبی به این مهم می پردازد. در حال حاضر نیز کوه امبوس همان ریزش های قبلی را دارد. پنج کیلومتر میانی راه نیز که در دست احیا و بازسازی است از بخش های پر خرج این مسیر می باشد که هنوز در حال بازسازی بوده و نیاز به بودجه زیادی برای بازسازی دارد. تردد ماشین ها و وسایل نقلیه از مسیر خورجناح سال هاست که علیرغم ناهموار بودن مسیر و خاکی بودن بخش های متعدد آن صورت می گیرد و در ایام بارندگی این مسیر بسته می شود. مردم شهرستان بستک، منطقه شیبکوه و شهر جناح علیرغم کندی تردد در بخش میانی مسیر که خاکی است، از این مسیر رفت و آمد می کنند. چون مسیر جناح تا بندرچارک در حال حاضر ۱۳۰ کیلومتر بوده که با استفاده از مسیر خورجناح این مسیر به ۴۵ کیلومتر تقلیل پیدا می کند. مسیر جناح تا روستای مراغ نیز ۱۲۶ کیلومتر است که این مسیر نیز با استفاده از محور مواصلاتی خورجناح به ۲۲ کیلومتر تقلیل پیدا می کند. بنابراین ارتباط شهرستان بستک با خلیج فارس از مسیر خورجناح به کمتر از ۵۰ کیلومتر تقلیل پیدا می کند و ارتباط شهرستان بستک و شهرجناح تا منطقه شیبکوه نیز به کمتر از ۲۵ کیلومتر می رسد. در سند فوق به لزوم همکاری مردم ناحیه شیبکوه و افرادی که از مسیر خورجناح دینفع هستند نیز از مسیر خورجناح دینفع هستند نیز می بایست در تعمیر و بازسازی راه خور جناح در سال ۱۳۲۷ کمک می کردند که در نوع خود جالب بود. چون این مسیر یک مسیر بی بدیل و با فاصله کم بین کرانه و پسکرانه بوده و ذینفعان این مسیر که بیشتر تجار زبده آن زمان بودند، تمایل نداشتند از کار و کاسبی افتاده و مسیر تردد کالاهای ان ها در اثر ریزش سنگ و غیره مسدود گردد. استفاده از کمک تجار، خیرین، معتمدین و بزرگان جناح نیز در کنار کمک های دولتی و پیگیری آن ها از دیگر مواردی بود که در این مکتوب به خوبی به آن اشاره گردیده است. در نوشتار بعدی تلاش می گردد به مکتوبات تاریخی دیگری در ارتباط با مسیر خورجناح و اهمیت آن پرداخته شود. .

.