|
جناح آنلاین:
دکتر محمد حسن نیا، تاریخدان نام آشنای منطقه تاکنون مقالات متعددی در خصوص شهرها و روستاهای منطقه به نگارش در آورده اند. ایشان به صورت ویژه مقالات متعددی در خصوص شهر جناح تالیف نموده اند؛ از معرفی شخصیت ها گرفته تا بررسی فرهنگی و تاریخی شهر جناح. با این حال خوشحالیم امروز مقاله دیگری از دکتر حسن نیا را تقدیم شما مخاطبین عزیز می نماییم. وجه تمایز این مقاله، بررسی علمی شهر جناح از جنبه های جغرافیایی، تاریخی و اقتصادی است که برای نگارش آن از منابع متعدد علمی و محلی بهره برده اند.
گذری به جغرافیا، تاریخ و اقتصاد شهر جناح در بستر زمان - به قلم دکتر محمد حسن نیا
وجه تسمیه: جناح به معنی پهلو می باشد. به جهت این که آخرین ده جنوبی ناحیه بستک و جهانگیریه بوده است و در پهلو و کنار قرار داشته است، نام جناح را بر آن اطلاق نمودند (شرفائی، ص 33) از طرف دیگر با توجه به مسیرهای اصلی شهرستان بستک که از بندرلنگه به بستک منتهی می شده است و شهر جناح کنونی در کناره این مسیر به فاصله تقریبا ده کیلومتر قرار می گرفت، نام این شهر را جناح یا جنح گذاشتند. در منابع دوره ناصری نیز از آن به نام جناح نام برده شده که به عنوان قصبه در 6 فرسخی بستک قرار داشته است (حسینی فسایی،ص 1)
موقعیت: شهر جناح به عنوان مرکز بخش جناح تابع شهرستان بستک در فاصله 31 کیلومتری جنوب غربی شهر بستک واقع است. این مرکز در مختصات جغرافیایی 17 54 طول شمالی و 1 27 عرض شمالی و در ارتفاع 330 متری از سطح دریا قرا دارد (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،ص 41). این شهر از جنوب به کوه و تنگ خور و رودخانه مهران (دهخدا،ص 109) از مغرب به ناحیه فرامرزان، از مشرق به کوه های بیخو و از شمال به روستای خلوص محدود می شود (شرفائی،ص 33) جناح با موقعیت دشتی به وسیله یک جاده آسفالته فرعی به طول 10 کیلومتر به جاده اصلی بستک بندرلنگه (کیلومتر 21) متصل می شود که از این طریق با مرکز شهرستان و دیگر نقاط شهری و روستایی ارتباط برقرار می کند. (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،ص 41) موقعیت طبیعی آن پایکوهی و دشتی است. آب و هوای آن دارای اقلیم بری ملایم، خیلی خشک و خنک تا خیلی گرم است.در گذشته از هوای گرمسیری و مالاریایی این شهر نام برده شده است. (فرهنگ جغرافیایی ایران،ج 7 ،ص 65)
رودخانه دائمی شور (مهران) از فاصله 3.5 کیلومتری شمال آبادی با جهت شمال شرقی-غربی جریان دارد. این رودخانه از چشمه سارهای جنوب استان فارس در شهرستان لار، دامنه کوه گاوبست و ارتفاعات جنوبی بیرم و دشت گله دار سرچشمه می گیرد. شاخه های متعدد آن در اهل به هم می پیوندند و سپس رودخانه از غرب به شرق جریان پیدا می کند (افشین،ص 447) و از شمال جناح می گذرد. این رودخانه در گذشته از جمله معضلات شهر جناح در زمان بارندگی بود. آب برخی از قسمت های مصب رودخانه شیرین است، ولی چون در نزدیکی جناح از زمین های شوره زار عبور می کند، آبش کاملا شور می شود (شرفائی،ص 34)
کوه های مهم جناح عبارتند از: کوه سفید با ارتفاع 1429 متر در 8 کیلومتری جنوب شرقی جناح،کوه نمک با ارتفاع 1019 متر در 6 کیلومتری شمال غرب؛ کوه گچ با ارتفاع 790 متر در 6 کیلومتری شمال غربی این شهر قرار دارند(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،ص49) علاوه بر این در اطراف یک رشته کوه است که هر بخشی از آن به نامی موسوم است. در جنوب غربی که از کوه نمک شروع می شود و تا تنگ خور ادامه پیدا می کند به بهتدان موسوم است. از تنگ خور تا گردنه بیخو که در سمت جنوب شرقی است، به نام کوه لاور، بیخه پیر و کوهستان و از گردنه بیخو تا رودخانه جناح به نام کوه بیخو خوانده می شود(شرفائی، ص33 و 34)گردنه دوک در 8 کیلومتری جنوب شرقی و غار اشکفت پر در 11 کیلومتری جنوب شرقی این شهر ار عوارض طبیعی جناح محسوب می گردند.(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،ص 49)
پوشش گیاهی آن شامل گیاهان دارویی شامل: مرو تلخ، مرو خوش، استاقدوس، آویشن، تخمه شربتی، گل به،کرشک(کلپوره) و خارشتر؛ گیاهان علوفه ای شامل طرب، هو، چشم کبک، دیز، مشوک، خسیل، بسو، حزوف، بهمن و گونه های درختی و درختچه ای شامل کهور، ثمر، سلم، کنار، بنه، انجیر و بادام کوهی می باشد(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،ص49 و 50). درخت منحصر به فرد جناح، نخل است. نخستین نخلستان جناح، جردانو و نخلستان های دیگر به نام سبخ و مین لا نام داشتند و در باغات آنجا گوجه فرنگی، تربچه، فلفل، خردل، خربزه و هندوانه هم کاشته می شد(شرفائی، ص43)مشاغل عمده مردم آن جا، کارگری، داد و ستد، زراعت و باغداری می باشد.(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،ص49) در گذشته کاسبی مردم جناح متنوع بود. غالب مردم برای کسب و کار به خارج می رفتند و شغل غواصی را اختیار می کردند که به دلیل از رونق افتادن کار صید مروارید و ممنوعیت رفتن به خارج از طرف دولت ایران، مسافرت به خارج کاهش پیدا کرد(شرفائی،ص44 و 45) در حال حاضر بیشتر مردم جناح به کارهای صنعتی، تجارت در تهران، کیش و قشم، کارمندی دولت و کار در کارگاه ها و مغازه ها اشتغال دارند.
تاریخچه شهر: تاریخ جناح بنا بر شواهد و دلایل به تاریخ قبل اسلام ایران می رسد. در قسمت جنوبی جناح در کوهستان خور محلی بوده به نام دوک،چاه هایی است که در تخته سنگ حفر گردیده است و در پایین آن چاه به ذخیره گاه آب منتهی می شود و حفر این چاه ها را مربوط به پیش از اسلام می دانند. در قسمت جنوب غربی و غرب جناح فعلی نیز آثاری از خانه هایی که خراب شده وجود دارد. نزدیک همین منطقه تپه ای تقریبا به ارتفاع دو متر و به شکل مدور باقی است که به تمب کوشک معروف است و قلعه ای بوده است که بنایش چشمگیر بوده و آن را کوشک نامیده اند.(شرفائی،ص59-62) در ضلع شمالی جناح یک گورستان متروکه وجود دارد که فعلا آثاری از قبور در آن باقی نیست. فقط بعضی اوقات برای پی کنی خانه ها و در چند متری، استخوان های پوسیده مردگان پیدا می شود و گویا چند سال قبل یک جسد کامل پیدا شده که دوباره آن را دفن کرده اند. وسعت این گورستان زیاد بود، چون در جایی که فعلا نام گورستان قدیم خوانده می شود و هیچکس به خود حق نمی دهد در آن جا بنا بسازد. در فاصله صد متری این قبرستان باز تعدادی استخوان پیدا شده که نشان از وسعت گورستان دارد و جالب این است که طرف شمالی چاه کوره تا نخلستان رستمی که حدود صد متر است، به نام شارستان خوانده می شود(همان،ص62)شارستان از واژه های ایران باستان است و منظور خود شهر است و به مرکز و قسمت اصلی شهر اطلاق می شد که بر گرد کهندژ قرار داشت.
به نظر می رسد جناح قدیم مجموعه ای از دهکده ها و اماکن روستایی بوده و جایی و جایگاهی بوده است که در وقت ضرورت، محل اجتماع همه افراد دهکده بوده است. در شارستان جناح که مرکز این نواحی بود، در قدیم چاه های متعدد و نزدیک به هم وجود داشت و باغات نخل و گز و کنار و سبزیجات در آن جا قرار داشته است. نام های فارسی دری موجود در جناح نظیر پرگان، ماگشان و شارستان نشان از قدمت این مناطق دارد(شرفائی،ص64) احتمالا این منطقه مسکن اقوام مهاجر بوده است. برخی عنوان می کنند مانوی ها و مزدکیان که در دوره خسرو انوشیروان ساسانی مورد آزار، اذیت و قتل قرار داشتند، از بی چاره ای و به جهت زنده ماندن به این منطقه مهاجرت کرده و در جناح سکونت نمودند و دانستنی های خود را از حفر قنات ها، سدبندی، کشاورزی و غیره به اضافه عادات، رسوم و معتقدات خود را به کار بسته اند و بعد از ورود اسلام هم توجه مردم این منطقه به نور و روشنایی از آن زمان به جا مانده است(همان،ص64 و 65)گویش جناحی و قدمت آن نیز از که واژگان عربی در ساختار آن به ندرت استفاده شده است(عباسی،ص5-7) از دیگر دلایل قدمت پیش از اسلام جناح است. در اواخر دوره صفویه به بعد نیز جناح به خاطر راه خور و آبادانی بنادر کنگ و لنگه مرکزیت اقتصادی داشته است و بارانداز و منزلگاه کاروان هایی بوده است که از اطراف و اکناف به سمت دریا حرکت می کردند. جناح از طرف جنوب با بنادر چارک، مغویه، قلات، بندرلنگه و بندرکنگ مرتبط بود و از آن جا به جاده بندرعباس وصل می شد. از طرف شرق به دهستان مهران، دژگان، لمزان، بندرعباس، بندرخمیر و بندرپل ختم می گردید. از طرف شمال به خلوص، بستک، لار و گراش و از طرف غرب به فرامرزان، بلوک اشکنان، بیرم، کال، پسبند، اهل، لامرد منتهی می گردید.
در دوره افشاریه پس از آن که محمد خان بلوچ یکی از سرداران سپاه شاه طهماسب دوم به وسیله نادرشاه مخلوع گردید و در جنگ با نادرشاه در حوالی اصفهان شکست خورد، به سمت جنوب آمد و نزد شیخ احمد مدنی در کمشک رفت. سپاهیان نادر شاه به فرماندهی تهماسب قلی خان جلایر به تعقیب محمد خان بلوچ به ناحیه فرامرزان و جناح آمدند و در همین هجوم بود که قلعه کلات سرخ جناح را که در مسیر راه های استراتژیک نظامی قرار داشت با خاک یکسان کردند(موحد،ص67) لشکریان نادر شاه در این حمله سی هزار نفر بودند که خوانین محلی یارای مقابله با آن نداشتند. این لشکریان محمد خان خان بلوچ را به کمک حاکمان محلی در جزیره کیش دستگیر کردند( بنی عباسیان بستکی،ص96 و 97) اما مشخص بود که شهر جناح در دوره افشاریه نیز آباد بوده و دارای قلعه و بارو بوده و امتداد آن به سمت شرق شهر کنونی بوده است.
در دوره زندیه نیز به دلیل آبادانی بندرکنگ و لنگه و سهولت ارتباط دریایی بین سواحل شمالی و جنوبی خلیج فارس و راه کاروانی کوتاه بین بندرلنگه و جناح،(اقتداری،ص481؛ نوربخش،ص38) شهر جناح از رونق خاصی برخوردار بود. در سال 1297ق در دوره ناصری زمین لرزه شدیدی در جناح رخ داد که بیشتر خانه و مساجد با خاک یکسان گردید و تعداد هشتاد نفر در زیر آوار خانه های خود و عده ای نیز در شبستان مسجد جامع در زمان نماز جمعه جان سپردند(العباسی،ص237) و در آن زمان مصطفی خان عباسی حاکم بستک و جهانگیریه از طرف ناصرالدین شاه بود که به جناح جهت کمک به زلزله زدگان رفت( بنی عباسیان بستکی،ص257).
در دوره مشروطه و در سال 1327ق غلام حسین خان وراوی، حاج سید بابا بیرمی، آقا میرفالی، طوایف اشکنانی و تراکمه به خاک بستک هجوم آوردند و به آبادی های اطراف بستک از جمله جناح هم دست اندازی نموده، بعضی اموال را غارت، چند نفری مقتول و خانه ها را آتش زدند. مشایخ بنادر شیبکوه قصد داشتند که از راه تنگ خور جناح به مقابله با وراوی ها بپردازند که صولت الملک خان وقت بستک مانع از این کار شد و مهاجمان پس از بیست روز از تمام شهر بستک خارج شدند( حبل المتین،ش20،ص13 و 14). در دوره پهلوی اول ما در تاریخ جنوب شاهد رواج روز افزون قاچاق کالا از جمله تریاک هستیم و جناح نیز به دلیل قرار داشتن در مسیر تجارت پذیرای کالاهای قاچاق که از طریق گاوبندی به بستک و کوخرد حمل می شد، بوده است( حبل المتین، ش9،ص15)در این دوره نخستین مدرسه جناح که مدرسه کاظم نام داشته است در سال 1314ش ساخته شد(شرفائی،ص140) در دوره پهلوی دوم جناح دارای 3649 نفر جمعیت در سال 1330 بوده(دهخدا،ص109) و نخلستان های وسیعی داشته است که هرکدام دارای نام خاصی بودند. همچنین دارای کارخانه گچ و کارخانه وغن کنجد بوده است(موحد،ص85) همچنین دارای پاسگاه ژاندارمری، گروه سپاه بهداشت که به روستاهای اطراف هم خدمات رسانی می کرده و جمعیت شیر و خورشید، دبستان دخترانه، دبستان پسرانه و دبیرستان و دفتر ازدواج و طلاق بوده است(همان،ص116-124) در این دوره نیز مردم این شهر دارای بزرگترین کتابخانه شخصی مربوط به شرفا شرفائی بوده است که توسط پدربزرگ او در سال 1260 قمری بنیان گذاشته شده بود(مرادی شهدادی،ص 59 و 60)
آثار فرهنگی و تاریخی جناح عبارتند از دو زیارتگاه به نام های سید احمد عامر و پیر غیب، قلعه پرگان که بقایای این قلعه و خندق ان در داخل نخلستان در جنوب آبادی واقع شده است. قلعه کلات سرخ که در زمان نادرشاه تخریب گردیده است و مقداری از دیوار سنگی و گچ و آب انبار آن بر جای مانده است. چاه دوک که آب از داخل یک شیار وارد چاه به عمق 9 متری شده و سپس سرازیر می شود و در 7 کیلومتری جنوب شرق آبادی واقع شده اند(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،ص53). موزه مردم شناسی جناح که از شهرستان بستک منحصر به فرد است، نشان دهنده گوشه هایی از آثار تاریخی جناح است.
منابع:
- افشین، یدالله، رودخانه های ایران، ج1،تهران: وزارت نیرو، 1373.
- اقتداری، احمد، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، تهران: انجمن آثار مفاخر فرهنگی،روایت، 1375.
- العباسی، عبدالرحیم بن مصطفی، نادرالبیان ذکر انساب بنی عباسیان، 1406ق/1986م
- حبل المتین، 8 ذی القعده 1327ق/22 نوامبر1090م،س17،ش20.
- حبل المتین،15 بهمن 1308ش/ 4 رمضان 1348ق/ 4 فوریه 1930م،س38،ش9.
- حسینی فسایی، حاج میرزا حسن، فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه از دکتر منصور رستگار فسائی، تهران: امیرکبیر، ج2، 1367.
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی آبادی های استان هرمزگان- شهرستان بستک، تهران: سازمان جغرافیای وزارت دفاع و پستیبانی نیروهای مسلح، 1383.
- شرفائی، شرفا، خاطرات شرفا شرفائی(تاریخ و فرهنگ شهر جناح). تهران: دستان، 1382.
- عباسی، منصور، امثال و حکم جناحی، شیراز: ایلاف،1392.
- فرهنگ جغرافیایی ایران، استان هفتم، تهران: سازمان جغرافیایی کشور، 1332.
- مرادی شهدادی، جعفر، ترین های هرمزگان، قم: بقیه العتره، 1384.
- موحد، جمیل، بستک و خلیج فارس، تهران: بال کبوتران، 1384.
- نوربخش، حسین، بندرکنگ شهر دریانوردان و کشتی سازان، تهران: مولف،چاپ دوم،1374.
|
![[عکس: qiam-janah-96-3.jpg]](http://vahidupload.persiangig.com/image/janahonline/gallery/1396/qiam-janah-96-3.jpg)
![[عکس: photo_2017_06_08_21_56_44.jpg]](http://s8.picofile.com/file/8297214450/photo_2017_06_08_21_56_44.jpg)
![[عکس: photo_2017_06_08_21_57_11.jpg]](http://s8.picofile.com/file/8297214468/photo_2017_06_08_21_57_11.jpg)
![[عکس: photo_2017_06_08_21_57_24.jpg]](http://s8.picofile.com/file/8297214476/photo_2017_06_08_21_57_24.jpg)
![[عکس: photo_2017_06_08_21_57_39.jpg]](http://s8.picofile.com/file/8297214484/photo_2017_06_08_21_57_39.jpg)
![[عکس: photo_2017_06_08_21_57_55.jpg]](http://s9.picofile.com/file/8297214534/photo_2017_06_08_21_57_55.jpg)
